vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، حکومت چند ساله امام علی(ع) پس از حکومت نبوی بهترین نمونه از یک حکومت اسلامی است. درس‌هایی که می توان از روند تشکیل، تداوم و زوال این حکومت آموخت نه تنها برای پیروان آن حضرت به عنوان بهترین تربیت یافته مکتب اسلام بلکه برای هر ناظر و تحلیل گر تاریخی هم فراوان است.

وقتی گفتارهای نغز و پربار امام علی(ع) را هم، در کنار واقعیت ها و رخدادهای مقطع تاریخی این حکومت بیفزاییم آنگاه جریان هدایت بخشی و درس آموزی آن عمیق تر و وسیع تر می شود.

یکی از جنبه های قابل بحث و بررسی در حکومت علوی «عوامل ناپایداری» این حکومت است. بررسی عوامل ناپایداری مترتب بر این است که اصل ناپایداری را بپذیریم. یعنی ابتدا اثبات کنیم حکومتی ناپایدار است سپس به علل و عوامل آن بپردازیم.

۱- مفهوم ناپایداری حکومت

۲- ناپایداری حکومت علوی

۳- عوامل ناپایداری

۴- درس‌ها و عبرت ها از عوامل ناپایداری

عوامل ناپایداری حکومت علوی را ممکن است به چند دسته تقسیم کنیم. عده ای «عوامل داخلی» هستند منظور از عوامل داخلی وضعیتی است که در بین کسانی که طرفداران، کارگزاران و شهروندان یا تبعه حکومت علوی محسوب می شدند وجود داشته است.

دسته دوم، « عوامل خارجی» است. منظور از این عوامل کسانی هستند که از ابتدا یا در ادامه حکومت علوی عملا در مقابل این حکومت دست به اقدام زدند. بنابراین منظور از خارجی در اینجا غیرمسلمانان یا ساکنان خارج از قلمرو اسلامی نیستند. دسته ی سوم ،عوامل ارزشی است که مربوط به شخص حضرت می شود که با نام «محافظت از ارزش ها و اصول» یاد می کنند.

عوامل داخلی

۱- پراکندگی سیاسی در جامعه

۲- ناراضیان سرشناس از حکومت علوی

۳- خصوصیات کوفه مرکز خلافت

۴- نداشتن کارگزاران شایسته

۱- مخالفت آشکار با برخی از احکام مسلم

در کارنامه خلیفه سوم برخی از رفتارهایی که آشکارا مخالف با احکام مسلم فقهی تلقی می شده ثبت شده است. نمونه معروف آن خواندن نماز چهار رکعتی در منا است. در بسیاری از منابع تاریخی و روایی اهل سنت نقل است که عثمان برخلاف سیره پیامبر و خلیفه اول و دوم، نمازهای چهار رکعتی در منا را تمام می خواند. نقل بخاری و مسلم چنین است که عبدالله بن عمر می گوید: رسول الله در منا برای ما نماز را دو رکعتی می خواند. ابوبکر، عمر، عثمان در اوایل خلافت خود نیز چنین بودند تا اینکه عثمان چهار رکعتی خواند که مخالفت صحابه را در پی داشت.

۲- تبعیض ها و فسادهای مالی

یکی دیگر از اقدامات اختلاف برانگیز در زمان خلیفه سوم تبعیض هایی است که به نفع افراد یا گروه خاصی صورت می گرفته است.

نخستین تزلزلی که در حکومت عثمان واقع شد از آنجا بود که برخی از اموال زکات وقتی برای عثمان آورده شد آن را به یکی از فرزندان حکم بن ابی العاص بخشید. وقتی که عبدالرحمن بن عوف این واقعه را شنید آن مال را گرفت و بین مردم تقسیم کرد. از امام علی( ع) در خطبه معروف به شقشقیه نیز بیانی کوتاه و گویا در وصف تبعیض ها و دست اندازی ها به بیت المال در این دوره نقل شده است.

۳- کارگزاران ناشایست

سخن ابن ابی‌الحدید مبنی بر تسلط خاندان بنی امیه در زمان عثمان گذشت. یکی از پژوهشگران تاریخ اسلام در این باره می نویسد :« مشکل تنها استفاده از این افراد نبود، بلکه کسانی از این خاندان بر سر کار گماشته می شدند که مشکلات علی حده داشتند.»

محافظت از ارزش‌ها و اصول

۱- اجرای قاطع عدالت

بررسی معنای عدالت و جوانب مختلف آن در عدالت علوی در این مختصر نمی گنجد. آنچه در اینجا مورد نظر است شیوه ی اجرای عدالت به دست آن حضرت است. به طور خاص نیز معنای عدالت اقتصادی و در بعد تقسیم اموال عمومی منظور است.

امام علی(ع) معتقد بود این اموال باید به طور مساوی بین همه مسلمانان حاضر تقسیم گردد. تقسیم اموال عمومی به طور مساوی در شرایط زمانی و مکانی حکومت علوی کار آسانی نبود. دشواری عمده آن بود که اولا بیش از بیست سال این اموال با ترتیب و توجیه خاصی تقسیم می شد.

ثانیا، کسانی با نفوذ اجتماعی قابل توجه معتقد بودند که اوصافی مانند عرب بودن، سابقه و قدمت مسلمانی و بلکه حسب و نسب خانوادگی برای آنها موجب امتیازاتی می شود که بر اساس آن باید سهم بیشتری از بیت المال داشته باشند. که این باور، به ویژه در چند سال آخر خلافت عثمان بیش از پیش و با مشکلی افراطی تر و دایره ای تنگ تر از تبعیض خانوادگی، تثبیت شده بود.

۲- نفی استبداد و خشونت غیر قانونی

یکی دیگر از اصول غیر قابل تسامح در سیره حکومتی امام علی( ع) تن ندادن به استبداد و خشونت غیر قانونی است.در فرازی از خطبه ای که در اواخر خلافت ایشان نقل شده و در آن از بی وفایی، سستی، خیانت و ناهمراهی برخی از یاران خود و مردم کوفه سخن گفته اند.

توسل به زور هر چند برای حفظ حکومت حق و مشروعیت همچون حکومت علوی در این جملات ناشایست شمرده شده است. جمله عمیق و عبرت آموز« و لکنی لا اری اصلاحکم بافساد نفسی» برای بیان همین معناست. اینکه معروف است «قدرت فساد می آورد» همین نوع قدرتی است که بر پایه استبداد و خشونت بنا شود و نمونه آن را در ادامه همین خطبه پیش بینی کرده اند.

۳- نفی عذر و نیرنگ در حکومت داری

اصل ارزشی پرهیز از عذر و نیرنگ در حکومت داری، یکی دیگر از اصولی است که عملا به ناپایداری حکومت علوی کمک کرده است. در خطبه ای که در روزهای آخر خلافت حضرت ایراد شده، پس از بیان بی وفایی و سستی برخی یاران و مردم کوفه و یأس از ادامه حکومت با آنان، در مقایسه با معاویه که علایم تحکیم و تثبیت حکومتش در مقابل حکومت امام علی (ع) روشن شده بود، چنین آمده است:

«مردم! به خدا سوگند معاویه زیرک تر از من نیست. ولی او نیرنگ میزند و حکم خدا را سرپیچی می کند. اگر شایستگی نیرنگ نبود من زیرک ترین مردم بودم ولی هر نیرنگی زیر پا گذاشتن حکم خداست و هر سرپیچی از حکم خدا به کفر می انجامد. آگاه باشید نیرنگ و نافرمانی و خیانت در آتش هستند.»

مقاله «عوامل ناپایداری حکومت علوی» نوشته سیف الله صرامی است که در فصلنامه حکومت اسلامی شماره سوم، سال پنجم پاییز ۱۳۷۹ به چاپ رسیده است.

علاقه مندان به منظور دریافت فایل PDF این مقاله می توانید اینجا کلیک کنید./204/241/ح